SEKCJA FIZYKI
LITOSFERY I PRZESTRZENI OKOŁOZIEMSKIEJ
PRZY WARSZAWSKIM ODDZIALE POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOFIZYCZNEGO
1980 – 1999
Sekcja Fizyki Litosfery i
Przestrzeni Okołoziemskiej (FLiPO) powstała w 1980 r. – początkowo pod nazwą „Sekcja
Fizyki Wnętrza Ziemi i Przestrzeni Okołoziemskiej” (do tej nazwy powrócono w
1996 r.) – na wniosek grupy geofizyków zajmujących się badaniami naukowymi w
różnych dyscyplinach fizyki wnętrza Ziemi oraz fizyki przestrzeni
międzyplanetarnej, które to nie były – praktycznie biorąc – reprezentowane w
ówczesnym przekroju zainteresowań Polskiego Towarzystwa Geofizycznego (PTGf). Z
początkiem roku 1981 sekcja FLiPO została afiliowana przy Oddziale Warszawskim
PTGf. Zarząd sekcji (pierwszy i
następne…) składał się z trzech osób: Stanisław Michnowski (Instytut Geofizyki PAN) –
przewodniczący, Waldemar Kraiński (Centrum
Badań Kosmicznych PAN) i Sławomir Maj (Instytut Geofizyki PAN) –
członkowie.
Od
samego początku w działalności
Sekcji FLiPO zaistniały dwa podstawowe
pola zainteresowań: (1) elektrodynamika
dolnej/górnej atmosfery w strefach polarnych (ze
szczególnym uwzględnieniem
roli Polskiej Stacji Polarnej (PSP) „HORNSUND” na
Spitsbergenie); (2) historia geofizyki w Polsce w
XIX i pierwszej połowie XX wieku.
Metody pracy w Sekcji - stopniowo
i z pewnymi perturbacjami - przybrały urozmaicone formy. A więc:
- akcja odczytów z wybranych zagadnień
geofizyki o interdyscyplinarnym charakterze (pokroju) przy współudziale
pracowników z rozmaitych ośrodków naukowych (np. Instytut Geofizyki PAN,
Instytut Geofizyki UW, Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, Centrum
Badań Kosmicznych PAN, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Państwowy
Instytut Geologiczny, Muzeum Ziemi PAN );
-
specjalistyczne konwersatoria dotyczące problemów fizyki wnętrza Ziemi
lub fizyki przestrzeni okołoziemskiej w zakresie bieżących prac naukowych
prowadzonych przez członków Sekcji;
- organizowanie wycieczek naukowych;
- gromadzenie (i opracowywanie)
materiałów związanych z początkami i rozwojem różnych dyscyplin
geofizyki w Polsce; opieka nad naukową spuścizną polskich geofizyków;
- akcja publikowania w kwartalniku
„Przegląd Geofizyczny”, także wymiana
własnych publikacji z zagranicznymi ośrodkami naukowy.
W
okresie lat dziewiętnastu (1981
– 1999) zorganizowano 16 odczytów (a
więc - średnio biorąc – prawie jeden rocznie), z udziałem
Autorów krajowych
i zagranicznych (Rosja, Szwecja, Stany
Zjednoczone), reprezentujących różne placówki
naukowo-badawcze związane z szeroko pojętą geofizyką.
Tematyka odczytów była urozmaicona, mniej lub więcej
specjalistyczna, ale z
reguły związana z aktualnymi osiągnięciami i trendami rozwoju w
danej dyscyplinie geofizyki ziemskiej czy
geofizyki planetarnej. Reprezentowane były m.in. takie kierunki, jak:
geodynamika, sejsmologia/sejsmika, planetologia, ale najliczniej
– elektromagnetyzm dolnej i górnej atmosfery,
elektrodynamika jonosfery, fizyka plazmy magnetosferycznej , relacje
Słońce –
Ziemia (patrz załączona Tabela 1).
Specjalistycznych roboczych
konwersatoriów – w latach 1981 – 1999 – odbyło się około setki (100),
przeciętnie po 5 w ciągu jednego roku, chociaż były niezbyt równomiernie
rozłożone w czasie. Omawiano w trakcie tychże spotkań wybrane (często nazbyt
fachowe ) zagadnienia np. z zakresu:
-
teorii pól wektorowych;
-
oddziaływań Słońce – Ziemia;
-
badań rozkładu elektrycznych prądów w dolnej atmosferze strefy polarnej;
-
elektromagnetycznych oddziaływań
magnetosfera – jonosfera w
rejonach polarnych;
-
pól elektromagnetycznych w dolnej atmosferze w PSP „HORNSUND”;
-
fizyki wyładowań elektrycznych w dolnej atmosferze z uwzględnieniem
empirycznych danych z Obserwatorium Elektryczności Atmosferycznej w
Tam-Dao , VIETNAM;
-
termodynamicznych i elektronowo-optycznych własności minerałów płaszcza
Ziemi;
-
sejsmiczno-termicznego modelowania litosfery kontynentalnej np. w
rejonie Prekambryjskiej Platformy w północno-wschodniej Polsce;
-
konstrukcji aparatury pomiarowej, jak np. spektrometr ruchliwości jonów
w dolnej atmosferze;
-
działalności naukowej zagranicznych ośrodków, jak np. Instytut Aeronomii
Towarzystwa Maxa Plancka (Niemcy).
Sekcja FLiPO uczestniczyła aktywnie w roboczym spotkaniu
dotyczącym geodynamicznych badań w
Obserwatorium Astrogeodezyjnym Politechniki Warszawskiej w
Józefosławiu ,
powiązanych z programem „INTRNATIONAL SERVICE FOR
GEODYNAMICS” oraz projektu geodynamicznych badań
„CERGOP”
(Central European Geodynamic Project) w ramach inicjatywy
środkowo-europejskiej „CEI”.
Sekcja FLiPO wzięła również czynny udział w organizowaniu
przez Instytut Geofizyki PAN i Polskie Towarzystwo Geofizyczne ( w kooperacji z
Międzynarodową Komisją Elektryczności Atmosferycznej), międzynarodowej
Konferencji „GLOBAL ATMOSPHERIC ELECTRICAL MEASUREMENTS”. W Konferencji
uczestniczyło ponad 40 osób - w tym 10 z Polski; wygłoszono około czterdziestu
referatów (siedem przez członków Sekcji
FLiPO). Materiały konferencyjne wydał w postaci druku zwartego, Instytut Geofizyki PAN.
Sekcja FLiPO zorganizowała w Warszawie – wraz z
Instytutem Geofizyki PAN i Centrum Badań Kosmicznych PAN – jednodniowe (9
czerwca 1994 r.) Seminarium pod nazwą : „Polska Stacja Polarna HORNSUND w
badaniach dotyczących oddziaływań Słońce – Ziemia” . Wygłoszono 14 referatów
(w tym osiem przez członków Sekcji). Referaty opublikowane zostały w
kwartalniku „Przegląd Geofizyczny” (t.
41(1-2), 1996).
W 1985 r. (11 czerwca) odbyła się
całodniowa wycieczka do Obserwatorium Astronomicznego i Radioastronomicznego
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w
Piwnicach k. Torunia. Wiosną 1994 r.
miała miejsce wycieczka naukowa do Obserwatorium Geofizycznego im. St.
Kalinowskiego w Świdrze oraz do
Instytutu Atomistyki w Świerku, poświęcona w całości problemom monitorowania
radioaktywnych skażeń (naturalnych i sztucznych) atmosfery.
W pierwszych latach działalności
Sekcji FLiPO zainteresowania historią
badań geofizycznych w Polsce koncentrowały się przede wszystkim
na kolekcjonerstwie. Gromadzono w drodze
indywidualnych zakupów (w
antykwariatach, na targach „staroci”) przez członków
Sekcji oraz darowizn –
głównie rodzina profesora T. Olczaka – materiały
dotyczące dziejów nauk geofizycznych w Polsce. Stanowiły
je: kolekcje publikacji (lub
poszczególne reprinty), maszynopisy, listy, fotografie, odręczne
notatki,
urzędowe dokumenty itp. związane z naukową, zawodową i społeczną
działalnością
wybitnych polskich geofizyków (np. Maurycy P. Rudzki (1862
– 1916), Henryk
Arctowski (1871 – 1958), Stanisław Kalinowski (1873 –
1946), Antoni B.
Dobrowolski (1872 – 1954), Edward Stenz (1897 – 1956),
Henryk Orkisz (1903 –
1995), Tadeusz Olczak (1907 – 1983) i
in., także Marian Smoluchowski (1872 – 1917), Czesław
Białobrzeski (1878 –
1953)) oraz historią obserwatoriów magnetycznych i
sejsmologicznych na terenie
Polski, a nawet dziejami polskich wypraw polarnych.
Milowym krokiem we właściwym
ukierunkowaniu działań „komórki” historycznej
Sekcji, było zorganizowanie w
salach Muzeum Ziemi PAN, w grudniu 1987 r., seminarium z okazji 125
rocznicy
urodzin Maurycego Piusa Rudzkiego (1862 – 1916). Seminarium
poświęcone M.P.
Rudzkiemu zaowocowało współpracą z Komitetem Geofizyki PAN w
przygotowaniu
obchodów setnej rocznicy powołania Katedry Geofizyki
Matematycznej i
Meteorologii w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (pierwsza w
świecie
katedra geofizyki!). Uczestniczono w opracowaniu zbiorowej publikacji
Instytutu
Geofizyki PAN pt. „The Hundredth Anniversery of The First Chair
of Geophysics”
(Stulecie Pierwszej Katedry Geofizyki), wydanej w 1996 r.
Aktywnie właczono się w realizację
uroczystej sesji naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim (20 listopada
1996
r.): „STULECIE UTWORZENIA PIERWSZEJ KATEDRY
GEOFIZYKI”; wygłoszono dwa referaty – główny:
„Naukowe
osiągnięcia Maurycego Piusa Rudzkiego w geofizyce” i dodatkowy
– z cyklu: „Sylwetki
geofizyków polskich – Konstanty Tadeusz Olczak (1907
– 1983)”.
W
kwartalniku Przegląd Geofizyczny
(t. 36(1), 1991) ukazały się dwa
artykuły Profesora Tadeusza
Olczaka dotyczące historii geomagnetycznych
pomiarów w Polsce; przygotowano je do druku na podstawie
maszynopisów odnalezionych w
archiwum rodzinnym - „Rheticus, Kruger,
Heweliusz i zmiany wiekowe deklinacji magnetycznej w Gdańsku”
oraz „Pierwsze obserwatorium magnetyczne na
ziemiach polskich i udział Uniwersytetu Krakowskiego w Związku
Magnetycznym”. Działalności naukowej Tadeusza Olczaka,
długoletniego Naczelnego Redaktora kwartalnika Acta Geophysica
Polonica , poświęcono w ostatnim dziesięcioleciu XX
wieku kilka szczegółowszych opracowań (patrz np. Przegląd
Geofizyczny, t.
38(2), 1993).
W związku z setną rocznicą urodzin
Profesora Edwarda Stenza (1897 – 1956) przygotowano okolicznościowe referaty na uroczyste Seminarium w Instytucie
Geofizyki Uniwersytetu Warszawskiego (17 stycznia 1997 r.); opublikowano dwa
artykuły: „Od Maurycego P. Rudzkiego do Edwarda Stenza: Zarys dziejów badań
geotermicznych w Polsce w pierwszej połowie XX wieku” (Przegląd Geofizyczny,
t.40(1), 1997) oraz „Edward Stenz (1897
– 1956): first Editor of ACTA GEOPHYSICA POLONICA” (Acta Geophysica Polonica, t.45(4), 1997).
Czynnie współpracowano w
przygotowaniu i publikacji wielu artykułów poświęconych aktywności naukowej i
zawodowej takich osób, jak np. Profesor Henryk Orkisz (1903 – 1995), uczeń i
współpracownik Henryka Arctowskiego w Uniwersytecie Jana Kazimierza we
Lwowie, Zofia Droste (1930 – 1994) i
Józef Hordejuk (1929 – 1994),
sejsmolodzy młodszego pokolenia, wreszcie Kazimiera Ołpińska-Warzechowa
(1927 – 1997) czy przedwcześnie zgasły,
Andrzej Łosakiewicz (1956 – 1997).
Warto nadmienić, że w Przeglądzie
Geofizycznym (t.51(1-2), 1996) ukazało się opracowanie pt. „Kwartalnik ACTA
GEOPHYSICA POLONICA”, prezentujące narodziny i rozwój tego czasopisma w czterdziestoleciu:
1953 – 1992 .
W okresie 1981 – 1999 , ilość publikacji w Przeglądzie
Geofizycznym autorstwa członków Sekcji
FLiPO nie była zbyt imponująca – w sumie zamieszczono 25 artykułów różnego
rodzaju i 25 recenzji, czyli razem
pięćdziesiąt pozycji bibliograficznych
(średnio wypada więc 2,8 na rok! ).
Sytuacja poprawia się nieco, jeśli wziąć pod uwagę prace
wyraźnie „stymulowane” działalnością
Sekcji , czyli 24 dodatkowe tytuły.
W grudniu 1999 r. Sekcja FLiPO /
FWZiPO przekształciła się w
samodzielny, ogólnopolski, Oddział „Fizyki Wnętrza Ziemi i
Przestrzeni Okołoziemskiej” Polskiego Towarzystwa
Geofizycznego (z siedzibą w
Warszawie); pierwszym
przewodniczącym Zarządu nowego Oddziału
wybrano Iwonę Stanisławską z Centrum Badań Kosmicznych PAN, a
Stanisław Michnowski został Honorowym Prezesem Oddziału.
Ale to już całkiem inna historia
…..
(Tekst przygotowany przez doc. dr hab. Sławomira MAJA,
Polskie Towarzystwo Geofizyczne / Instytut Geofizyki PAN – Warszawa,
opublikowany w Przeglądzie Geofizycznym LIII/1 , 2008)
|
